در يك ره‏يافت توصيفي از ريشه‏ها و عوامل وقوع انقلاب اسلامي ايران، مي‏توان به مؤلّفه‏ها و گزاره‏هاي مختلفي اشاره كرد؛ مانند اسلام ستيزي رژيم پهلوي، گسترش فساد، ظلم و بي عدالتي، توسعه و نوسازي ناقص و نامتناسب، استبداد و اختناق مداوم، استبداد و سركوبي آزادي خواهان، عوارض حكومت تحصيلدار، استحكام باورها و اعتقادات ارزشي مردم و... .
 در اين ميان، يك عامل فكري و ايدئولوژيكي - كه از ديد تيز بين نظريه پردازان و نويسندگان داخلي و خارجي پنهان نمانده - مسأله ((غيبت امام زمان (عج))) و ((انتظار ظهور منجي عالم بشري)) است. به نظر آنان، اين باور و اعتقاد، زمينه‏ساز تغيير نگرش و رفتارهاي مردم ايران، تقويت بنيان‏هاي فكري و فرهنگي جامعه، گسترش روزافزون انديشه‏هاي اصلاح طلبانه، تلاش و كوشش براي تغيير و تحوّل، عدم پذيرش حاكميّت‏هاي سياسي، داشتن اميد و آرزو براي پيروزي در نهايت قيام و انقلاب عليه بي عدالتي‏ها و زمينه سازي براي انقلاب جهاني مهدي موعود، بوده است.
 فرضيه علمي قابل طرح در مورد انقلاب اسلامي ايران، اين است كه عوامل مختلف اقتصادي، سياسي، فرهنگي، مذهبي در شروع و پيروزي انقلاب نقش داشته است. يكي از گزاره‏هاي اصلي و مورد قبول عده‏اي از نظريه پردازان انقلاب، عامل مذهب است كه در بطن آن، ((انتظار))، به وضوح ديده مي‏شود.
 نقش و تأثير اساسي ((انتظار)) در شكل‏گيري مباني فكري و ايدئولوژيكي انقلاب، غير قابل انكار و ترديد است.
 با توجّه به مؤلّفه‏هاي ظلم ستيزي انتظار، عدم مشروعيّت حاكمان سياسي، نصب عام فقيهان براي نيابت از امام عصر (عج)، اميد به اصلاح و تعالي جامعه و نابودي مظاهر ظلم و فساد، غصب حقّ حاكميت ائمه(ع)، محروميّت جامعه از فيض حضور امام، زمينه سازي براي تعجيل فرج و... مي‏توان گفت كه مسأله ((انتظار)) - به طور مستقيم يا غير مستقيم - محور فكري و رهبري انقلاب اسلامي بوده و نقش عمده‏اي در شروع و پيروزي آن داشته است.